ilə dilimizə girən avropa mənşəli sözlər fonetikamıza uyğunlaşdırılmayaraq olduğu kimi işlədilməyə başlanılıb. ancaq rus işğalından qabaq da, bizim avropalılarla ən azından ticarət əlaqələrimiz olub və onlardan bəzi sözləri götürmüşük. Həm də, ərəb və fars dili vasitəsi ilə də dilimizə keçən avropa sözləri var:sığorta - italyanca eyni mənanı verən "sicurtà" sözünü venesiyalıların vasitəçiliyi ilə alıb, dilimizə uyğunlaşdırmışıq. bu söz latınca "securitas" (təhlükəsizlik) sözündən törəyib. həmçinin, həmin sözün kökü "secure" yəni se+cure (na+qayğı-* , qayğısız) sözüdür. yəqin ki, bu sözü osmanlılar venesiyalılardan, biz də onlardan almışıq.
gömrük - latın sözü olan "commercium" sözünü bizanslılar "κομμέρκιον (kommérkion)" şəklində işlədiblər. osmanlılar da həm sözün mənasını dəyişib, həm də özünü "gümrük" halına salıb, istfadə etməyə başlayıblar. biz də onlardan alımışıq. yəni, zəngin-* dilimizdə eyni sözü fərqli mənalarda həm kommersiya, həm də gömrük biçimində işlədirik.
fındıq - فُنْدُق (funduq) ərəbcədən dilimizə girib. ancaq iş burada bitmir. ərəblər də pəhləvicədən* farsların və bizim əcdadlarımızın danışdığı iran dili. orta farsca. pndk'* transkripsiyası belədir, aramey əlifbasında yazılanını tapmadım sözünü alıblar.* mən bilən, ərəbistanda fındıq bitmir . farslar da yunanların Ποντικόν κάρυον (Pontikón káruon) yəni, "pont fındığı" söz birləşməsindən, türkiyənin qaradəniz bölgəsinin qədim adı olan "pontus" sözünü alaraq, "fındıq, hazelnut" olaraq mənasını dəyişiblər. pontus --> fındıq.
fidan - əsasən, qızlarımıza ad olaraq qoysaq da, son vaxtlar türkcənin dilimizi "zənginləşdirməsi" səbəbindən ting, şitil mənasında işlədənləri görürük. yenə də osmanlıcadan dilimizə girib. onlar da yunanca φυτόν (phutón, “bitki”) sözünü dilə yatımlı edib.
alay - polk sözünə qarşılıq kimi təklif edilən bu söz qədim yunanca αλάγιον (alágion) sözüdür.
bibər - yunanca πιπέρι, πιπεριά (pipéri, piperiá), ingiliscə "pepper" sözü də buradan törəyib.
dəfnə - yunanca δάφνη (dáfni), osmanlı alınmasıdır.
fəlsəfə - ərəbcə فَلْسَفَة (falsafa), qədim yunanca φιλοσοφία (philosophía)
fincan - əski yunanca πίναξ (pínax) --> farsca پنگان (pengân) --> ərəbcə فِنْجَان (finjān) --> türkcə fincan.
fırça - bizans yunancasında βούρτσα (boúrtsa). bu söz də osmanlı alınmasıdır.
fırtına - yunanca φουρτούνα (fourtoúna), osmanlıcadan almışıq.
göyərtə - italyanca "coverta" sözünü osmanlılar "güverte" halına salıblar.
iflic - əski yunanca πλῆξις, πληγή (plêxis, plēgḗ)* kökü vurmaq sözü ilə bağlıdır --> arameycə* süryanicə פָּלְגָּא / ܦܴܠܓܳܐ (pālgā) --> ərəbcə إِْفْلاج (ʔiflāj) --> türkcə iflic
kefal - balıq adıdır. kökü κέφαλος (kéfalos)dur. ruscadan və ya osmanlıcadan alınmadır
kələm - əski yunanca κράμβη (krámbē) sözünü farslar کلم (kalam) halına salıb.
körfəz - əski yunanca κόλπος (kólpos), osmanlılardan götürmüşük. bir az eşələyəndə ingiliscə "gulf" sözü ilə əlaqəsi çıxır.
qanun - bunu bilməyən olmaz. qədim yunan dilindəki κανών (kanṓn) sözü ərəblərcədə قَانُون (qānūn) şəklində alıb.
qutu - qədim yunanca κυτίον (kutíon) əski anadolu türkçəsində قوطی (quti, qutï) olub.
lağım - qədim yunanca λᾰχαίνω (lakhaínō) --> ərəbcə لَغْم (laḡm)
liman - əski yunanca λιμήν (limḗn). bu da osmanlıcadan keçib.
masa - latın sözü "mēnsa" rumın dilinə "masă" kimi ötürülüb. osmanlılar da bolqarların (маса) vasitəçiliyi ilə işlətməyə başlayıblar.
musiqi - bunu bura yazmağım yersizdir. yunan sözü* μουσική - mousike olduğunu bilməyən yoxdur. bu sözün dilimizə ruscadan yox, farscadan daxil olduğunu demək istəyirəm.
namus - ərəblər νόμος (nómos) sözünü, نَامُوس (nāmūs) şəklinə salıblar.
nəğmə - qədim yunanca νεῦμα (neûma) --> ərəbcə نَغْمَة (naḡma)
nərgiz - farscadan aldığımız bu sözün kökü qədim yunanca νάρκισσος (nárkissos) sözüdür. narsissizm sözü ilə kökdaşdır. ətraflı şəkildə #134297 nömrəli "entry"də yazılıb.
portağal - portuqaliya ölkəsinin adı ilə əlaqəlidir. soyadlarını portağal adlandıracaq qədər bu sitrus meyvəsini səvənlərdən qamarlamışıq.
sandıq - qədim yunanca σῠνθήκη (sunthḗkē) --> ərəbcə صَنْدُوق (ṣandūq)
soba - almanca "stuba" sözü macarlara "szoba", osmanlılara da "soba" şəklində keçib.
təməl - qədim yunanca θεμέλῐος (themélios). öz dilimizdə "özül" sözü var.
tilsim - qədim yunanca τέλεσμα (télesma) yəni, "ödəniş" --> ərəbcə طِلَسْم (ṭilasm)
torna - italyanca olduğu kimi "fırlatmaq, burmaq" mənasında* ingiliscə turn işlədilir. osmanlıca burada da vasitəçilik edib
üvəz - quşarmudu. yunanca úves.
məncə, azərbaycan dilinə girən* "daxil olmaq" deyəndə mədəni olmursan alınma sözləri öncə, dilimizə uyğunlaşdırıb, sonra işlətməliyik. məsələn, keçmişdə pasport sözünü "başburt" kimi istifadə edirdilər:
Bunların altısına bir nömrə verib, hamısından başburt istədilər. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, 1906
Ay ağa, havaxt başburt aldın ki, Təbrizə gedirsən? Mirzə Fətəli Axundov. 1850
Çoxdan öyrəşdiyimiz "pasport" sözünü bu cür işlətmək bir çoxumuza gülünc gələ bilər, ancaq unutmayın ki, biz "commercium" sözünü "gömrük" şəklinə salıb, işlədirik.
əlavə: general və qubernator sözləri də canlı dildə "yaranal" və "qoburnat" formasını almışdı.